آشنایی با انواع مواد مخدر و محرک (۲)/ مواد افیونی/ دکتر رقیه حج‌فروش

در شماره‌ی پیشین گفتیم که مواد مورد سوءمصرف به ۵ دسته‌ی کلی تقسیم می‌شود که شامل مواد افیونی، مواد محرک، توهم‌زا‌ها، مواد آرامبخش یا خواب‌آور و در نهایت استنشاقی‌‌هاست. در این شماره درباره‌ی انواع مواد افیونی که یکی از شایع‌ترین مواد مصرفی در کشور ماست، توضیح می‌دهیم.

مواد افیونی
این دسته شامل گروه متنوعی از مواد و دارو‌ها شامل تریاک و شیره، هروئین، کراک، کدئین، ترامادول، دیفنوکسیلات و… است.

تریاک
تریاک از شیره‌ی گیاه خشخاش با نام علمی «پاپاور سومنیفروم» به‌دست ‌می‌آید. در حدود ۲۰ نوع آلکالوئید مجزا از تریاک مشتق ‌می‌شود که معروف‌ترین آن‌‌ها مورفین است. آلکالوئید‌های نیمه مصنوعی که از مورفین ساخته ‌می‌شوند شامل هروئین، کدئین و هیدرومورفین هستند. مپریدین، متادون و پروپوکسیفن نیز مواد کاملاً مصنوعی شبه‌تریاک ‌هستند که در آزمایشگاه ساخته ‌می‌شوند.
تریاک به‌روش‌‌های مختلفی چون خوردن، تدخین (دود کردن) و تزریق مصرف می‌شود. قدیمی‌ترین وسیله‌ی تدخین تریاک وافور است که از یک حُقّه‌ی سفالی یا چینی و یک دسته‌ی چوبی ساخته شده است. وسایل دیگر مانند قلیان‌های کوچک و شیشه‌ها‌ی حاوی آب که دو لوله‌ی ساده در سر آن فرو شده باشد و سیخ نیز برای مصرف تریاک استفاده می‌شود. در همه‌ی این موارد با سوزاندن تریاک، آلکالوئید‌های آن تصعید، استنشاق و از راه تنفسی جذب می‌شود. در روش خوراکی، تریاک از مخاط گوارشی جذب می‌شود. جوشاندن و تزریق سیاهرگی تریاک یک راه خطرناک مصرف است که به‌ندرت به‌کار می‌رود و علاوه بر خطر مسمومیت شدید به‌دلیل استفاده از سرنگ‌‌های آلوده‌ی مشترک، خطر ابتلا به هپاتیت و ایدز را هم به‌دنبال دارد.
اثر آلکالوئید‌های تریاک با اتصال به گیرنده‌‌های مورفین در دستگاه عصبی رخ می‌دهد. در سال ۱۹۷۴ میلادی یک عامل داخلی با اثراتی شبیه به تریاک کشف شد که انکفالین نام گرفت و بعدها نیز چندین شکل از این ماده از مغز جدا شد که در کل آن‌ها را آندورفین نام نهادند. آندورفین‌‌ها در انتقال عصبی شرکت دارند و برای از بین بردن درد در بدن به‌کار ‌می‌آیند. هنگا‌می ‌که کسی دچار صدمه‌ی جسمی‌ شود، این مواد به‌طور طبیعی آزاد می‌شوند و مسوول از بین بردن درد در مواقع صدمه‌ی حاد به بدن هستند.
نشانه‌‌های بالینی مورفین را ‌می‌توان به‌عنوان الگویی برای بقیه‌ی مواد خانواده‌ی تریاک به‌کار برد. اولین اثرات مورفین بی‌دردی، سرخوشی و بروز تغییر در فشار خون، ضربان قلب و گردش خون مغزی است. تسکین، چرت زدن، تغییرات خلقی و اختلال در قوای مغزی به‌دنبال استفاده از ۱۰-۵ میلی‌گرم مورفین به‌وجود ‌می‌آید. اثرات تسکینی ۲۰ دقیقه پس از تزریق سیاهرگی یا یک ساعت پس از تزریق زیرجلدی به حداکثر خود ‌می‌رسد و ۶-۴ ساعت برحسب نوع ماده‌ی مخدر، مقدار آن و تاریخچه‌ی قبلی دریافت دارو طول ‌می‌کشد.
مورفین تضعیف کننده‌ی دستگاه تنفسی است. اثرات دیگر آن شامل تنگ شدن مردمک چشم، انقباض عضلات صاف (مانند عضله‌ی رحم و مجاری صفراوی) و گاه احتباس ادراری و یبوست است. در مصرف زیاد تهوع و استفراغ هم رخ می‌دهد. بدن بیمار ممکن است به خارش بیافتد و برافروخته شود که شاید به‌دلیل آزاد شدن هیستامین باشد. بعضی از بیماران دچار سرخوشی ‌می‌شوند که ممکن است ۳۰-۱۰ دقیقه طول بکشد. در کسانی که تریاک یا هروئین را به‌صورت تزریق سیاهرگی مصرف ‌می‌کنند، یک احساس اوج آنی (Rush) دست ‌می‌دهد که به‌سبب رسیدن سریع مواد به مغز است.
مسمومیت با تریاک و سایر ترکیبات مورفینی که پس از مصرف زیاد آن اتفاق ‌می‌افتد به‌صورت تغییرات خلقی، اختلالات روان‌تنی، خواب‌آلودگی، اختلال در تکلم و حافظه و از بین رفتن حضور ذهن است. اگر مقدار تریاک خیلی زیاد باشد، حیات شخص را به‌مخاطره ‌می‌اندازد که از علایم آن ‌می‌توان به ‌تنفس ضعیف، سرد شدن بدن، کاهش شدید فشار خون و شوک، کند شدن ضربان قلب، عدم پاسخ به‌ تحریک دردناک و اغما اشاره کرد. در بیماری که با اختلال هوشیاری، تنگی مردمک چشم و ضعف تنفسی به‌ بیمارستان می‌آورند، حتماً باید به ‌مسمومیت با تریاک و مشتقات آن مشکوک شد. مرگ معمولاً در اثر ایست تنفسی است.
همچنین ممکن است با مصرف مقادیر ناچیزی از تریاک مرگ ناگهانی در اثر واکنش‌های حساسیتی، شوک آنافیلاکتیک و ادم ریه‌‌ها اتفاق بیافتد.
علایم ترک تریاک و قطع مورفین معمولاً در خلال ۸-۶ ساعت پس از آخرین مصرف، در کسی که به‌طور مداوم تریاک مصرف کرده و وابسته باشد، به‌وجود ‌می‌آید. این علایم در روز دوم و سوم به‌حداکثر میزان خود ‌می‌رسد و در خلال ۱۰-۷ روز به‌تدریج کم ‌می‌شود و شامل درد و لرزش اندام‌ها، ضعف شدید بدن، تعریق، عطسه و آبریزش بینی، سیخ شدن موهای بدن، بی‌خوابی، بی‌قراری (که جزو علایم مهم و ناراحت کننده است)، وسوسه (تمایل به ‌مصرف مجدد)، تحریک‌پذیری شدید و افسردگی است. بیشتر علا‌یمی ‌‌که برای قطع تریاک شمرده شد، شبیه نمای بالینی بیماری آنفلوانزاست.

هروئین
هروئین یکی از مشتقات نیمه‌مصنوعی مورفین است. هروئین خالص پودری بسیار نرم و سفید رنگ است، اما هروئینی که معمولاً توسط فروشندگان این ماده عرضه می‌شود ناخالصی بسیار دارد و از مخلوط کردن با مواد مختلف (شیر خشک، پودر بی‌کربنات و…) به‌دست ‌می‌آید و رنگ آن کرم مایل به ‌قهوه‌ای است. این نوع هروئین حدود ۲۰ درصد خلوص دارد.
هروئین به ‌روش‌های مختلفی مثل انفیه، تدخین و تزریق مصرف می‌شود:
–    در روش انفیه پودر هروئین را مستقیماً با یک لوله (از جمله اسکناس لوله شده) به‌داخل بینی می‌کشند.
–    در روش تدخینی هروئین را ‌روی زرورق حرارت می‌دهند و بخار تصعید شده‌ی آن را فرو می‌برند.
–    در روش تزریق، چون هروئین قلیایی است و خوب در آب حل نمی‌شود، آن‌ را با آب‌لیمو، جوهر لیمو یا قرص ویتامین C در قاشق حل می‌کنند و کمی ‌حرارت ‌می‌دهند. سپس محتویات قاشق را از فیلتر سیگار یا پنبه‌‌ می‌گذرانند و به‌درون سرنگ می‌کشند و به ‌وریدهای دست، پا یا سایر نقاط بدن تزریق ‌می‌کنند.
علایم جسمانی هروئین مثل تریاک است ولی آثار روانی آن شامل گیجی و احساس سرخوشی بیشتر و چرت زدن است که به‌دنبال آن افسردگی بارز می‌شود. تحمل به‌دنبال مصرف، سریع پیش ‌می‌آید، یعنی فرد برای رسیدن به‌ علایم دلخواه نیاز است هر بار میزان ماده‌ی بیشتری مصرف کند.

کراک موجود در بازار ایران
کراک جدیدترین ماده‌ی مصرفی بین معتادان ایران است. برخلاف کراک بازار اروپا و امریکا که حاوی کوکائین است، کراک بازار ایران هرویین با درصد خلوص بالا (۷۰ درصد) و قابلیت حلالیت بالا در آب است. در واقع در هروئین به‌علت نزدیکی نقطه‌ی تبخیر و دمای سوختن، با کمترین افزایش حرارت هروئین می‌سوزد و برای تزریق هم خوب در آب حل نمی‌شود. اما کراک با اسیدیته‌ی بیشتر سریع در آب حل می‌شود و البته به‌دلیل همین اسیدی بودن، در تزریق فلبیت بیشتری ایجاد می‌کند. در بعضی مناطق کراک را به ‌نام کریستال نیز می‌شناسند. کراک فاقد هر گونه بوی نامطبوع و خاص است، راحت مصرف می‌شود و همین مساله موجب شده است روند گرایش افراد به‌این ماده افزایش یابد. جالب است که بدانید تنها چند بار مصرف میزان اندکی کراک فرد را وابسته می‌کند و تحمل به ‌آن نیز سریع‌تر رخ می‌دهد.
در ایران فشرده‌کردن هروئین و ساختن کراک در آزمایشگاه‌‌های خانگی انجام می‌شود که معمولاَ هم استاندارد نیستند. بنابراین عوارض ناشی از مصرف انواع‌ مختلف کراک در هر فرد ‌می‌تواند بسیار متفاوت از دیگران باشد.
مصرف کراک بسیار ساده و بدون نیاز به ‌وسایل حجیم و صرف وقت است و فرد می‌تواند در هر جا در زمانی کمتر از ۲-۱ دقیقه آن را به‌روش تدخین مصرف کند. در این روش بیمار تکه‌ها یا به‌اصطلاح عامه سنگ‌های آن را ‌روی یک سنجاق متصل می‌کند و با حرارت فندک دودش را با لوله‌ای فرو می‌برد. کراک با حل کردن در آب معمولی هم راحت تزریق می‌شود و در مواردی نیز مصرف مستقیم کراک حل شده در آب به‌صورت قطره‌ی بینی در بعضی از بیماران مشاهده شده است.
اثرات مصرف کراک مانند هروئین و شدید‌تر از آن است اما معمولاً اضطراب، بی‌قراری، رفتارهای‌ تهاجمی، تحریک‌پذیری شدید، افسردگی، پرخاشگری، خودزنی و تمایل به‌خودکشی در مصرف کراک بیشتر دیده می‌شود.
در تزریق انواع عفونت‌‌های پوستی، آبسه و اندوکاردیت رخ می‌دهد. ایجاد زخم و جوش‌های پوستی به‌خصوص اطراف مخاط گوش و بینی نیز دیده می‌شود. مهم‌ترین مساله در تزریق، ابتلا به‌ ایدز و هپاتیت است که معمولاً نتیجه‌ی عدم استفاده از وسایل تزریق استریل، عدم رعایت نکات بهداشتی هنگام تزریق، مصرف مواد غیراستریل در حاضر کردن، استفاده از وسایل مشترک، بی‌بند و باری جنسی برای به‌دست آوردن مواد و معیار‌های اخلاقی پایین است.
همچنین شکنندگى پوست، اختلال اشتها و یبوست باعث لاغری، تغییرات شدید ظاهری و پیرى زودرس می‌شود.
در مصرف بلندمدت کراک، تحمل سبب از بین رفتن اثرات ماده در عرض ۵-۳ ساعت ‌می‌شود. بنابراین فرد در طول روز باید چندین ‌بار، حتى به‌مقدار کم، مصرف را تکرار کند تا دچار مشکل نشود و همین مساله باعث اختلال جدی در کار خواهد شد.
معمولاً در افراد مصرف کننده‌ی کراک زخم‌های متعدد و تاخیر در بهبودی آن‌ها دیده می‌شود که دلایل مختلفی دارد. مصرف کراک باعث می‌شود فرد هیچ دردی را حس نکند و در نتیجه بیماری‌های مختلف در بدنش به‌راحتی پخش شود. علاوه بر آن، مواد مخدر سیستم ایمنی را تضعیف می‌کند و راه برای ورود عوامل عفونی باز می‌شود. در نتیجه، یک شخص معتاد به کراک احتمالاً دچار چند بیماری مختلف هم خواهد بود. حالا اگر این شخص «کارتن‌خواب» هم باشد، قطعاً عوامل عفونت‌زا در جسم او خانه کرده‌اند، ولی به‌دلیل بی‌حس بودن ناشی از مصرف مخدرها، درکی از وضعیت خود ندارد.
وقتی یک فرد سالم می‌میرد، پس از طی زمانی حدود ۷۲ ساعت جسمش دچار پوسیدگی‌هایی خواهد شد. حال اگر شخصی معتاد به کراک و آلوده به عفونت‌های داخلی باشد، پس از مرگ در مدت ۱۲ ساعت به‌همین مرحله خواهد رسید. در بسیاری از انواع دیگر مواد مخدر هم این حالت به درجات مختلف دیده می‌شود.

دکتر رقیه حج‌فروش
پزشک عمومی، کارشناس درمان سوءمصرف مواد مخدر

نشانی: رشت، چهارراه گلسار، خیابان نواب، کوچه‌ی داروخانه‌ی دکتر آریافر(آبان)،ساختمان سناء، طبقه‌ی دوم، مرکز درمان سوءمصرف مواد هدیه سلامت، تلفن:۳۳۱۱۳۸۰۰

  Email: dr.hajf@gmail.com

به نقل از مجله‌ی نظام پزشکی