آشنایی با انواع مواد مورد سوءمصرف (۱)/ دکتر رقیه حج‌فروش
با توجه به شیوع روز افزون مصرف انواع مواد و اثرات جسمی و عوارض اجتماعی ناشی از آن، همکاران پزشک هر روز با بیماران زیادی روبه‌رو هستند که نیاز به اقدامات درمانی و مداخلات روانشناسی سریع دارند. لذا شناسایی انواع مواد، اثرات و عوارض آن‌ها و درمان‌های خاص هر گروه ضروری است. تلاش ما بر این است که در مباحث پیش رو به برخی از نکات مهم در این رابطه اشاره کنیم. اولین گفتار درباره‌ی تعریف و دسته‌بندی مواد است و در گفتارهای بعدی به‌تفکیک و تفصیل درباره هر گروه گفتگو خواهیم کرد. نظرات و پیشنهادات همکاران عزیز در این زمینه راهگشا خواهد بود.
کلیات
مواد مورد سوءمصرف شامل همه‌ی ترکیباتی است که باعث تغییر در کارکرد مغز به‌صورت هیجان، افسردگی، رفتار نا‌به‌هنجار، عصبانیت یا اختلال در شعور و قضاوت شود. این مواد به ۵ دسته‌ی کلی تقسیم می‌شود:
۱٫ مخدرها یا ترکیبات مشتق از تریاک (۰pioids)
شایع‌ترین اثر این مواد ایجاد بی‌دردی است. مخدرها به دو دسته تقسیم می‌شوند:
الف: طبیعی شامل تریاک، شیره و…
ب: صناعی شامل مورفین و مشتقات آن مثل هروئین، کراک، کدئین، متادون، پروپوکسی‌فن، مپریدین و اوپیویید‌های مشابه آن شامل دیفنوکسیلات، پتیدین و نیز ترکیبات آگونیست و آنتاگونیست مثل بوپره‌نورفین و پنتازوسین.
در بدن موادی به نام اندروفین وجود دارد که به گیرنده‌های اختصاصی در مغز متصل می‌شود و اثرات خود را بروز می‌دهد. مخدرها هم برای اثرگذاری به همین گیرنده‌ها متصل می‌شوند.
۲٫ محرک‌ها
مواد محرک به دو دسته‌ی با وابستگی بالا شامل کوکائین، آمفتامین، متآمفتامین، متیل‌فنیدیت و با وابستگی کمتر شامل کافئین، نیکوتین، تئوفیلین، افدرین و پان تقسیم می‌شوند.
این دسته از مواد با تحریک حاد دوپامینرژیک باعث تحریک مرکز لذت اندوژن مغز می‌شود. مصرف‌کنندگان بسته به نوع و قدرت ماده سرخوشی، افزایش انرژی و لیبیدو، کاهش اشتها، تمرکز بیشتر و خوداتکایی را تجربه می‌کنند. اثرات فیزیولوژیک آن به‌صورت علایم سمپاتومیمتیک است.
عوارض مصرف محرک‌ها با دوز بالا تخریب عصبی و کاهش نوروترانسمیترها و در نتیجه خستگی و از پا افتادگی جسمانی، آسیب دیدن قضاوت و هوشیاری فرد، حالات سایکوتیک، خشونت و رفتارهای پرخطر است. در مصرف درازمدت آسیب عملکرد شغلی، خانوادگی و اجتماعی و حتی سایکوز دیده می‌شود.
۳٫ توهمزاها
شامل لینرژیک اسید دی‌اتیل آمید (LSD)، متیلن دی‌اکسی مـتآمفتامین (MDMA)یا اکستازی و پسیلوسیبین یا قارچ‌های جادویی، مسکالین، کتامین و… است. اکستازی هم توهمزا و هم محرک است و فن‌سیکلیدین و ماری‌جوانا اگرچه در گروه‌های دیگر طبقه‌بندی می‌شوند، اما توهمزا هم هستند.
این گروه از مواد ناراحتی خلقی، فکری و درکی ایجاد می‌کنند. تحمل به این داروها سریع ایجاد می‌شود و بسته به دوز مصرفی و محیط، فرد علایمی از سرخوشی تا خلق بالا و حالات فوق‌طبیعی را تجربه می‌کند. هذیان و توهم‌های بینایی و شنوایی از آثار مصرف این مواد است و قضاوت، هوشیاری، حافظه و احساس فرد آسیب می‌بیند. چنین آشفتگی‌های روانی در سندرم محرومیت از این مواد هم دیده می‌شود.
توهمزاها همچنین تجربه‌های عاطفی و ادراکی شدیدی ایجاد می‌کنند و اثرات فیزیولوژیک قوی به‌جا می‌گذارند. این داروها از نظر شیمیایی شبیه نوروترانسمیترها هستند و در سراسر تاریخ به‌عنوان قسمتی از مراسم مذهبی ادیان مختلف مصرف می‌شده‌اند.
۴٫ خواب‌آورها و تسکین‌بخش‌ها
داروهای این گروه که در درمان اضطراب، بی‌خوابی و تشنج کاربرد دارند، شامل دو گروه‌اند:
الف: بنزودیازپین‌ها از جمله دیازپام، کلونازپام، فلورازپام، کلردیازپوکساید، آلپرازولام، لورازپام و…
ب: باربیتورات‌ها از جمله فنوباربیتال و…
کلرال هیدرات و مپروبامات هم با توجه به اثرات آرامبخشی و خواب‌آوری سوءمصرف می‌شوند.
افراد معتاد و الکلی خودسرانه یا برای درمان بی‌خوابی و اضطراب‌شان از این داروها استفاده می‌کنند. گاهی هم بیماران مبتلا به افسردگی یا اختلال وحشت که تحت درمان با دوزهای بالا هستند، دچار وابستگی می‌شوند.
این داروها در بدن از طریق گیرنده‌ی گابا (گاما آمینو بوتیریک اسید) عمل می‌کنند. در مصرف طولانی‌تر از یک ماه، به‌ویژه با دوز بالا، وابستگی و قطع ناگهانی آن سندرم محرومیت ایجاد می‌کند. عوارض مصرف طولانی با دوز بالا علاوه بر وابستگی شامل مشکلات گوارشی، افسردگی، سردرد، آسیب کبدی و اختلال حافظه است.
علایم محرومیت شامل اضطراب، لرزش، بی‌خوابی، بی‌اشتهایی، تهوع، استفراغ، کاهش وضعیتی فشار خون، تشنج، هذیان و تب بالاست. چنین علایمی در همه‌ی داروهای این دسته دیده می‌شود ولی زمان شروع آن بسته به طول اثر داروست که در کوتاه‌اثرهایی چون آلپرازولام و سکوباربیتال ۱۲ تا ۲۴ ساعت پس از آخرین دوز دیده می‌شود اما در داروهای بلنداثر مثل دیازپام و فنوباربیتال در روزهای پنجم تا هشتم قطع از دارو بروز می‌کند.
۵٫ مواد استنشاقی (Inhalants)
انواع متنوعی از مواد شامل بنزین، اتر، تینر، انواع اسپری، برخی رنگ‌ها و مواد غذایی، محلول‌ها، بعضی پاک‌کننده‌ها و… در این دسته قرار دارند.
این دسته مواد سرخوشی سریعی ایجاد می‌کنند و افراد معمولاً با فواصل کوتاه این مواد را استنشاق می‌کنند. مشکل سوءمصرف این مواد بیش از حد قابل تصور است، چرا که به‌طور گسترده در دسترس، ارزان و قابل خریداری است. در همه‌ی کشور‌ها، چه جوامع صنعتی و چه غیرپیشرفته، دیده می‌شود اما بیشتر مصرف‌کنندگان آن جزو اقشار کم‌درآمد هستند.
علایم مصرف شامل سرگیجه، نیستاگموس، تکلم نامفهوم، لتارژی، کاهش رفلکس‌ها، لرزش، ضعف عمومی بدن، تاری دید و به‌ندرت اغماست. بعضی مطالعات وجود خشونت بیشتر در افراد وابسته به این مواد ذکر کرده‌اند و معمولاً این افراد رفتارهای اجتماعی ضعیف‌تری دارند.
مواد استنشاقی باعث بسیاری از اختلالات و عوارض عصبی مانند انسفالوپاتی، پارکینسونیسم و عدم تعادل مخچه‌ای می‌شود و به‌علاوه اختلالات کبدی، ریوی، خونی و کلیوی ایجاد می‌کند.
دکتر رقیه حج‌فروش
نشانی: رشت، چهارراه گلسار، ساختمان پزشکان نصر، کلینیک سرپایی درمان و بازتوانی اعتیاد هدیه‌ی سلامت، تلفن: ۷۲۲۲۷۱۲
Email: dr.hajf@gmail.com
برداشت از مجله‌ی «پیک» نظام‌پزشکی رشت
