آلرژی‌های غذایی در کودکان/ دکتر حسین سهرابی‌فر

در حدود ۱۵% جمعیت عادی واکنش ناخواسته نسبت به مواد غذایی را گزارش می‌کنند ولی شیوع واقعی آلرژی غذایی کمتر از این میزان است (۴-۱% در کل جمعیت).
خیلی از مردم به‌اشتباه فکر می کنند که به یک ماده‌ی غذایی خاص حساسیت دارند و از آن ماده‌ی غذایی اجتناب می‌کنند بدون آن که با پزشک مشورت کرده باشند و این پرهیزهای بی‌رویه گاهی عوارض سوءتغذیه را به‌دنبال دارد.
در کودکان آلرژی غذایی بیماری شایع و مهمی است زیرا ۸-۶% کودکان زیر یک ‌سال از آلرژی غذایی رنج می‌برند و پرهیز از غذاهای اصلی مشکلات فراوانی را برای والدین‌شان ایجاد می‌کند.
واکنش در برابر مواد غذایی یا عدم تحمل می‌تواند به‌علل مختلفی از جمله مسمومیت غذایی، اختلالات آنزیمی، ناسازگاری‌های فردی و … به‌وجود آید.

واکنش‌های متقاطع بین مواد آلرژی‌زا
هنوز کاملاً مشخص نشده است که چرا بعضی مواد آلرژی غذایی ایجاد می‌کنند و بعضی خیر، و چرا همه‌ی اشخاص نسبت به یک نوع ماده‌ی آلرژن واکنش آلرژیک نشان نمی‌دهند.
سابقه‌ی خانوادگی آلرژی تنها فاکتور مهمی است که ثابت ‌شده می‌تواند فرد را نسبت به بیماری‌های آلرژیک مستعد کند. اگر یکی از والدین کودک بیماری آلرژیک داشته باشد، میزان تقریبی خطر ابتلای کودک به آلرژی ۵۰% است و اگر هر دو والدین مبتلا به آلرژی باشند خطر به ۷۵% می‌رسد.
نکته‌ی دیگر این‌که آلرژی معمولاً نسبت به چند نوع ماده‌ی غذایی دیده می‌شود و اگر کودک به یک ماده‌ آلرژی داشته باشد، احتمال دارد به مواد دیگر هم آلرژی داشته باشد.
همچنین بعضی از کودکان از واکنش متقاطع رنج می‌برند، مثلاً کودکانی هستند که به لاتکس (ترکیبی که در دستکش‌های بیمارستانی، شیشه و … به‌کار می رود) حساسیت دارند و این کودکان احتمال بیشتری دارد که به موز یا کیوی نیز حساسیت داشته باشند. اما به‌طور کلی حساسیت به یک میوه یا سبزی خاص غالباً در ارتباط با حساسیت به دیگر غذاهای متعلق به همان خانواده یا خانواده‌های نزدیک به آن است.
واکنش متقاطع دیگر بین آلرژی‌های استنشاقی و آلرژی‌های غذایی است. هنگامی که یک بیمار با زمینه‌ی حساسیت، بزرگ می‌شود و حساسیت به آلرژی‌های استنشاقی مثل گرده‌ی گیاهان، گرد و غبار منزل و … رخ می‌دهد، به‌احتمال زیاد این فرد به آلرژن های غذایی که دارای واکنش متقاطع با این آلرژن‌ها هستند نیز حساس می‌شود. مثلاً کودکی که به گرده‌ی گیاه غان حساسیت دارد، ممکن است وقتی که سیب می‌خورد هم علایم آلرژی را نشان دهد زیرا پروتئین سیب مشابه گرده‌ی گیاهان است.
در زیر بعضی از واکنش‌های متقاطع آورده شده ‌است:
۱-    سیب با سیب‌زمینی و هویج
۲-    هویج با کرفس، سیب، سیب‌زمینی، گندم و آناناس
۳-    حبوبات با گندم، ذرت، جو، برنج و گرده‌ی درختان
۴-    شیر گاو یا شیر بز و شیرهای با فرمول تهیه شده براساس شیر گاو
۵-    سفیده‌ی تخم‌‌مرغ با زرده‌ی تخم‌مرغ
۶-    سیر با پیاز و مارچوبه
۷-    نخود فرنگی با سویا، باقلا، لوبیا سفید، بادام زمینی، لوبیا قرمز، عدس و رازیانه
۸-    هلو با آلو، زردآلو و موز
۹-    گندم با جو، ذرت و حبوبات.

علایم و نشانه‌های آلرژی غذایی
نوع و شدت علایم آلرژی از یک ماده‌ی آلرژن به ماده‌ی آلرژن دیگر و از یک فرد به فرد دیگر متفاوت است. گروهی از کودکان دچار آلرژی غذایی فقط تظاهرات و نشانگان آلرژی دهانی را نشان می‌دهند که شامل خارش دهان و گلو در هنگام بلع غذا است که خیلی زود هم برطرف می‌شود، ولی برخی دیگر از کودکان حساس به مواد غذایی از بیماری آسم یا اگزمای پوستی رنج می‌برند.
بعضی از کودکان ممکن است همزمان چند علامت آلرژی را تجربه کنند.
شایع‌ترین علایم و نشانه‌های آلرژی غذایی عبارت‌اند از:
۱- درگیری پوست و مخاط: کهیر، خارش یا اگزما، تورم لب‌ها، صورت، زبان و گلو یا هر عضو دیگر از بدن
۲- درگیری دستگاه تنفس: خس‌خس سینه، گرفتگی صدا، تنگی نفس، سرفه‌ی مزمن
۳- درگیری دستگاه گوارش: دردهای شکمی، اسهال، تهوع و استفراغ، وجود خون در مدفوع
۴- درگیری دستگاه گردش خون: افت فشار خون، گیجی، سبکی سر، سردرد.
شایع‌ترین واکنش پوستی به یک غذا کهیر است. کهیرها قرمز، خارش‌دار و متورم هستند که سریعاً پدیدار و به‌همان سرعت هم ناپدید می‌شوند و ممکن است به‌تنهایی یا با دیگر علایم ظاهر شوند.
اگزما وضعیتی است که در آن پوست خارش‌دار، پوسته‌دهنده و قرمز است و ممکن است به‌علت آلرژی غذایی ایجاد شود. این واکنش معمولاً مزمن است و در افراد با سابقه‌ی شخصی یا خانوادگی آسم یا آلرژی‌های دیگر مشاهده می‌شود.
علایم آسم از قبیل سرفه، خس‌خس سینه یا تنگی نفس ممکن است در اثر تنگی راه‌های هوایی ناشی از آلرژی غذایی (به‌ویژه در شیرخواران و کودکان) دیده شود.
علایم گوارشی آلرژی شامل تهوع، استفراغ، اسهال، درد شکمی، خون در مدفوع، خارش و تورم دهان و گلو، نفخ و گاهی اوقات راش‌های قرمز اطراف دهان است.
شایع‌ترین علایم آلرژی غذایی در اطفال شامل اگزما، علایم دستگاه گوارش، تهوع، استفراغ، اسهال و کرامپ‌های شکمی و در بزرگسالان شامل سندرم آلرژی دهانی، کهیر، التهاب مخاط بینی و آنافیلاکسی است.
سندرم آلرژی دهانی شامل کهیر، خارش و تورم ناحیه‌ی لب‌ها، دهان و گلو شایع‌ترین علامت بالینی آلرژی غذایی در بالغین است.

آنافیلاکسی
آنافیلاکسی شدیدترین نوع واکنش سیستمیک بدن است که در آن دستگاه‌های متعددی از بدن واکنش‌های حساسیتی نسبت به غذا را هم‌زمان تجربه می‌کنند. آنافیلاکسی واکنشی از آزاد شدن ناگهانی واسطه‌های شیمیایی متعدد بر اثر عملکرد آنتی‌بادی‌های IgE است. اثرات این واسطه‌ها عبارت‌اند از: قرمزی و خارش شدید پوست، کهیر، تورم گلو، انقباض برونش‌ها و تنگی نفس شدید، افت فشار خون و علایم شوک، عدم هوشیاری و گاهی اوقات مرگ.
اولین علامت آنافیلاکسی ممکن است احساس گرما، گر گرفتن، احساس خارش در دهان یا بثورات قرمز خارش‌دار باشد. دیگر علایم عبارت‌اند از احساس سبکی سر، تنگی نفس، عطسه‌ی شدید، اضطراب، انقباضات معده، تهوع، استفراغ یا اسهال. در موارد شدید، بیماران دچار افت فشار خون، از دست دادن هوشیاری و شوک می‌شوند.
آنافیلاکسی اگر سریعآً درمان نشود ممکن است کشنده باشد.
به‌طور کلی می‌توان علایم آنافیلاکسی را در اعضای مختلف بدن به‌صورت زیر تقسیم کرد:
۱-    پوست: کهیر، تورم، خارش، گرما، قرمزی، راش
۲-    دستگاه تنفس: عطسه، تنگی نفس، گرفتگی گلو، سرفه، خشونت صدا، درد قفسه‌ی سینه، گرفتگی بینی
۳-    دستگاه گوارش: تهوع، درد و انقباض معده، استفراغ، اسهال، خارش دهان و گلو
۴-    دستگاه گردش خون: رنگ‌پریدگی یا کبودی، نبض ضعیف، سبکی سر، گیجی، افت فشار خون، شوک
۵-    دیگر اعضا: اضطراب، خارش و اشک‌ریزش چشم‌ها، سردرد، قرمزی چشم‌ها
هر غذایی می‌تواند سبب واکنش آلرژیک شود، اما شایع‌ترین غذاهایی که سبب آنافیلاکسی می‌شوند عبارت‌اند از: بادام زمینی، آجیل، میگو، ماهی، شیر، تخم‌مرغ و افزودنی‌های غذایی مثل سولفیت‌ها.

عوامل موثر بر شدت واکنش آلرژی
۱-    مقدار ماده‌ی خورده شده
۲-    شکل ماده‌ی غذایی (ماده‌ی غذایی مایع سریع‌تر از جامد جذب می‌شود)
۳-    ورزش (در حوالی زمان خورده شدن ماده‌ی غذایی، علایم را بدتر می‌کند)
۴-    پختن غذا (غذاهای پخته شده گاهی اوقات بهتر تحمل می‌شوند).

عوامل خطرزا برای ابتلا به آلرژی غذایی
ابتلای کودک به آلرژی غذایی قابل پیش‌بینی نیست، اما بعضی عوامل ممکن است کودک را در معرض خطر بیشتری قرار دهند. عوامل ژنتیکی نقش مهمی در ایجاد آلرژی دارند. مشخص شده است که اگر هر دو والد آلرژیک باشند خطر بروز آلرژی در کودکان‌شان ۷۵% و در صورتی که یکی از والدین مبتلا به آلرژی باشد خطر برای کودکان ۵۰% است.
در حال حاضر والدین نمی‌توانند برای حذف کامل احتمال ابتلای کودک به آلرژی‌های غذایی کار مهمی انجام دهند. با وجود این، تغذیه با شیر مادر ممکن است کمک کند تا شیرخوارانی که مستعد آلرژی به شیر گاو یا سویا هستند، واکنش‌های آلرژیک را نشان ندهند.
هنگامی که شیرخوار فقط شیر مادر مصرف می‌کند، با غذاهایی که می‌توانند سبب آلرژی شوند تماس کمتری دارد. در حال حاضر پزشکان پیشنهاد می‌کنند که کودکان مستعد آلرژی نباید تا ۶ ماهگی با غذاهای جامد تغذیه شوند و منحصراً تا ۶ ماهگی باید شیر مادر بخورند.

مواد غذایی آلرژی‌زا
هر غذایی که حاوی پروتئین باشد بالقوه قادر به تولید واکنش آلرژیک است اما به‌طور کلی گفته می‌شود که ۸ نوع غذا مسوول بیش از ۹۰% آلرژی‌های غذایی هستند. این ۸ نوع غذا عبارت‌اند از: ۱- شیر گاو ۲- تخم‌مرغ ۳- ماهی و سخت‌پوستان (میگو، خرچنگ، صدف) ۴- سویا ۵- آجیل‌ها (بادام، گردو، پسته، فندق و …) ۶- گندم ۷- بادام زمینی ۸- گوجه فرنگی.
در اطفال بیشتر آلرژی‌های غذایی ناشی از شیر، تخم‌مرغ، بادام زمینی، سویا و گندم، و در بزرگسالان بیشتر ناشی از مصرف ماهی، آجیل و بادام زمینی است.

پیشگیری از آلرژی غذایی
به‌طور خلاصه راه‌های پیشگیری از آلرژی‌های غذایی در کودکان مستعد ابتلا به آلرژی عبارت است از:
۱-    تغذیه فقط با شیر مادر، حداقل به‌مدت ۶ ماه
۲-    تداوم تغذیه با شیر مادر حتی‌الامکان تا ۲ سال
۳-    اجتناب از دود سیگار و سیگار نکشیدن در دوران حاملگی
۴-    تاخیر در شروع غذاهای کمکی تا سن ۶ ماهگی
۵-    هر غذای جدید را یک‌به‌یک شروع کنید (تا مشخص شود واکنش آلرژیک نسبت به کدام ماده‌ی غذایی است)
۶-    تخم‌مرغ را بعد از یک سالگی شروع کنید (سفیده‌ی تخم‌مرغ)
۷-    آجیل و غذاهای دریایی را بهتر است بعد از ۲ سالگی شروع کنید
۸-    هیچ مدرکی وجود ندارد که نشان دهد محدودیت شدید رژیم غذایی مادر در دوران حاملگی از آلرژی غذایی جلوگیری می‌کند. به‌علاوه محدودیت شدید ممکن است به تغذیه‌ی کودک در حال رشد آسیب برساند.

توصیه‌های کلی در پرهیز غذایی
–    به‌طور کلی اگر کودک شما آلرژی غذایی شدید دارد، باید مراقب غذاهای آماده باشید. اگر شما در منزل غذا درست کنید و از تمام محتویات آن آگاه باشید به میزان زیادی خطر تماس کودک خود را با آلرژی کم کرده‌اید. این‌که کودک شما مبتلا به آلرژی غذایی است به این معنی نیست که او را از تمام غذاهای محبوب کودکان محروم کنید.
–    تمام غذاهای محبوب خانواده‌ی شما به آسانی می‌تواند به نوعی تغییر یابد که مناسب نیازهای ویژه‌ی کودک آلرژیک شما باشد. برای مثال در غذاهایی که باید شیر استفاده شود به‌جای آن از مقادیر مساوی شیر خشک تایید شده توسط پزشک، مایعات دیگر یا آب استفاده کنید تا حالت شل آن حفظ شود. یا اگر کودک شما آلرژی به تخم‌مرغ دارد، شما می‌توانید به‌جای آن مخلوطی از یک قاشق چای‌خوری (۵ ml) بکینگ پودر، یک قاشق سوپ‌خوری (۱۵ ml) آب یا شیر و یک قاشق سوپ‌خوری (۱۵ ml) سرکه به‌جای هر تخم‌مرغ استفاده کنید.
–    خوردن غذاهای بسته‌بندی شده یا تغذیه در مدرسه یا رستوران ممکن است کودک شما را در معرض منابع مخفی آلرژی قرار دهد.
–    پرهیز از مواد غذایی حاوی افزودنی‌ها یک اصل کلی در پرهیز غذایی است که نباید فراموش شود. افزودنی‌ها شامل مواد رنگ دهنده، اسانس‌ها، ادویه‌ها، مواد نگهدارنده، ترکیبات حاوی کولا و هر ماده‌ی شیمیایی دیگری است که به غذای اصلی اضافه می‌کنند.
برنامه‌ریزی، کلید کمک به کودک شماست تا از وعده‌های غذایی و میان‌وعده‌ها لذت ببرد و دچار واکنش‌های آلرژیک نشود. عمدتاً ایمن‌تر است که غذای کودک را خودتان آماده و بسته‌بندی کنید.

منبع: برگرفته از مقالات مرکز تحقیقات آسم و آلرژی و ایمونولوژی ایران.

دکتر حسین سهرابی‌فر
متخصص کودکان و نوزادان
عضو انجمن آسم و آلرژی ایران
نشانی: رشت، میدان گلسار، خیابان نواب، روبه‌روی تاکسی تلفنی گلسار، تلفن: ۷۲۳۲۴۹۵

به‌نقل از «پزشکان گیل»، ش ۵۴ و ۵۵