پاسخی به ۲۲ مشکل مطرح شده برای برنامه‌‌ی پزشک خانواده

دکتر حمید خاکسار

سایت انجمن پزشکان عمومی رشت: حدود دو ماه پیش مقاله‌ای در روزنامه‌ی سپید منتشر شد که در آن ۲۲ مشکل اجرایی برای برنامه پزشک خانواده شهری مطرح شده بود، دکتر حمید خاکسار از پزشکان عمومی شاغل در طرح پزشک خانواده‌ی استان فارس توضیحی برای موارد مطرح شده در آن مقاله نوشته‌اند که هفته‌ی گذشته در روزنامه‌ی سپید منتشر شده و در این‌جا به‌نقل از سایت انجمن پزشکان عمومی ایران تقدیم‌تان می‌کنیم:

همکاران پزشک عمومی، غبار از دیدگان خود بزدایید!
بنده حقیر، دکتر حمید خاکسار پزشک عمومی از همین خاک پاک هستم که ۲۸ سال سابقه طبابت در بخش خصوصی دارم و افتخار می‌کنم که نزدیک به سه سال است در کسوت پزشک خانواده شهری در شیراز به درمان مردم شهر و دیارم می‌پردازم. در پاسخ به این دوست و همکار دلسوز و وظیفه‌شناس که نمی‌دانم پزشک خانواده هستند و این مشکلاتی را که برشمرده‌اند دیگران به ایشان گوشزد کرده‌اند و یا خود در حین خدمت به آن‌ها رسیده‌اند، بر خود لازم می‌دانم نکاتی را متذکر شوم چرا که بسیاری از این موارد متأسفانه غیرواقعی و ناصحیح هستند و نشان از بی‌اطلاعی و یا کم‌اطلاعی دوست و همکارمان دارد.
قبل از هر چیز به آقای دکتر خطیبی که این شهامت را داشته‌اند، نظرات خود را با شجاعت تمام در صفحه اول نشریه وزین سپید به آگاهی مسئولان برسانند تبریک می‌گویم ولی یک گله از وی دارم که چرا این دیدگاه را مترادف با مخالفت پزشکان عمومی با اجرای طرح پزشک خانواده در کشور دانسته‌اند!؟ این ادعا در حالی ابراز می‌شود که مدت هاست انجمن پزشکان عمومی ایران به عنوان تنها نماینده واقعی جامعه پزشکان عمومی کشور با صدای رسا و در بیانیه‌ها و قطع نامه‌های گوناگون مجامع صنفی و علمی خود با وجود داشتن نقدهای اساسی و جدی به برنامه کنونی پزشک خانواده که در حال حاضر در برخی از نقاط کشور اجرا می‌شود مصرانه خواستار گسترش و همه گیر شدن آن با برطرف نمودن اشکالات و اصلاح برنامه است و هیچگاه توقف و تعویق آن را به مصلحت نظام سلامت کشور نمی‌داند. چرا که می‌دانیم عده‌ای که اجرای این برنامه را با منافع شخصی خود در تضاد می‌بینند با بهانه‌ها و ایرادهای متعدد اجرای برنامه پزشک خانواده را به تأخیر می‌اندازند.
بنده حقیر نگارنده این سطور ۲۳ سال است که در مطب شخصی موفقی به خدمت مشغول هستم. امروز پس از سه سال همکاری با برنامه پزشک خانواده شهری می‌توانم با قاطعیت اعلام کنم که اجرای این برنامه در صورت انجام اصلاحات ساختاری آن، تنها راه احیای جایگاه طب عمومی در کشور و تعالی شأن و منزلت پزشک عمومی در نظام سلامت می‌باشد و در این رهگذر رایحه­‌ی خوش‌بوی پاسداری از سلامت و بهداشت مردم توسط طب عمومی به عنوان دروازه‌بان این نظام به مشام خواهد رسید و مردم کشور ما در مناطقی که برنامه پزشک خانواده به صورت کامل استقرار یابد از ثمرات آن بهره‌مند می‌گردند.
در ادامه تلاش می‌کنم به ایرادات و ابهاماتی که همکارمان از آن‌ها به عنوان «۲۲ مشکل و ضعف کمتر دیده شده در اجرای برنامه پزشک خانواده» نامبرده به منظور تنویر افکار عمومی و برطرف کردن شبهات ایجاد شده اشاره‌ای داشته باشم.
۱) داروهای OTC
البته دوست عزیزمان در تعریف OTC اشتباه فاحشی داشته‌اند. خرید داروهای OTC یک حق مسلم مردم است تا داروهایی را که نیاز به نسخه ندارند و اصطلاحاً به آن‌ها OTC می‌گویند خریداری کنند.
OTC مخفف اصطلاح Out Of The Counter می‌باشد که بیمار می‌تواند بدون داشتن نسخه برخی نیازهای دارویی خود را از مراکز عرضه دارو تهیه کند. دوست ما باید عنوان داروهای خارج از OTC را متذکر شود مانند: آنتی بیوتیک‌ها که نباید بی‌رویه و بدون ضابطه به مردم عرضه شود حتی داروهای خارج از OTC به مقدار مصرف یک روز را می‌توان برای برطرف کردن نیاز فوری از داروخانه تهیه کرد.
در این رابطه باید اذعان داشت با اجرای نزدیک به ۳ سال از برنامه پزشک خانواده در شیراز، به دلیل رایگان بودن دارو در سطح یک (در صورت تجویز توسط پزشک خانواده) اساساً درخواست داروهای بدون نسخه در منطقه به شدت کاهش یافته است!! مردم می‌توانند با ویزیت و فرانشیز ۱۵۰۰ تا دو هزار تومان به پزشک خانواده خود مراجعه کنند و تمامی داروهای مورد نیاز خود را به صورت رایگان دریافت کنند و دیگر نیازی به مراجعه مستقیم به داروخانه ندارند.
از بین رفتن رابطه مالی بین پزشک و بیمار خواستی است که سال‌ها به دنبال آن بوده‌ایم و به این ترتیب است که به نحوی شاهد نظاممند شدن عرضه دارو در برنامه پزشک خانواده شده‌ایم و این در حالی است که فریاد همه همکاران ما در سراسر کشور از دریافت بدون ضابطه داروهای خارج از OTC، سال هاست به آسمان رفته و هیچ پاسخی همه نگرفته‌اند. ضابطه‌مند کردن عرضه دارو در داروخانه‌ها خواست همیشگی پزشکان عمومی بوده و اجرای برنامه پزشک خانواده نقش مهمی در نظاممند کردن این مهم داشته است.
۲) فرانشیز و ویزیت آزاد
فرانشیز سه هزار تومانی در مقابل حق ویزیت ۲۶ تا ۳۵ هزار تومان همکاران متخصص بهترین انگیزه مادی برای مردم در استفاده از نظام ارجاع می‌باشد چرا که در صورت مراجعه خارج از نظام ارجاع نه تنها ویزیت بلکه سایر خدمات مانند رادیوگرافی، پاراکلینیک، فیزیوتراپی، سی تی اسکن،‌ام آر آی و ده‌ها خدمت دیگر نیز از شمول بیمه خارج می‌شود بنابراین دیگر در برنامه پزشک خانواده مراجعه مستقیم به متخصصان به هیچ وجه صرفه اقتصادی ندارد. در این سه سال با مشکلات فراوان و حوصله و صبر کافی ما پزشکان عمومی توانسته‌ایم به تدریج این فرهنگ را در میان مردم رواج دهیم که بسیاری از مراجعات آن‌ها به سطح ۲ و ۳ غیرضروری است و آن‌ها می‌توانند با فراغ بال و در آرامش بسیاری از خدمات را با کیفیت مناسب از پزشک خانواده نزدیک محل سکونت خود دریافت دارند.
۳) مراجعه مردم به اورژانس‌ها و درمانگاه‌ها
از آنجایی که مردم برای انتخاب پزشک خانواده خود آزاد بوده‌اند و در صورت عدم رضایت از وی می‌توانند پس از سه ماه و تا ۲ بار در سال پزشک خود را تغییر دهند دیگر آن‌ها نیازی ندارند که به پزشکان اورژانس و درمانگاه‌های شبانه روزی که فرانشیز بالاتری دریافت می‌کنند مراجعه کنند در حالی که پزشکان اورژانس از پرونده و بیماری آن‌ها آگاهی ندارند. بالعکس امروزه مسئولین درمانگاه‌ها اذعان دارند که مردم ترجیح می‌دهند که برای موارد غیر اورژانس در تعطیلات و شب‌ها و ساعاتی که پزشک خانواده در دسترس نیست به مراکز شبانه روزی مراجعه نکنند و روز بعد به دیدار طبیب معتمد خانواده‌شان بروند. البته این ایراد کاملاً صحیح است که به دلیل نبود زیرساخت‌های لازم الکترونیکی و تشکیل نشدن پرونده الکترونیک سلامت بیماران قبل از استقرار برنامه پزشک خانواده، پزشکان اورژانس و سطوح ۲ و ۳ در جریان بیماری مراجعه کنندگان قرار نمی‌گیرند.
۴) وضعیت درمانگاه‌های خصوصی
در تمام دنیا و نظام‌های سلامت کشورهای مختلف جهان مردم برای موارد غیر اورژانس شب‌ها و عصر‌ها به پزشک مراجعه نمی‌کنند. حتی در کشورر خودمان در مراکز تأمین اجتماعی، شرکت نفت، نیروهای انتظامی و… مردم صبح‌ها در ساعات اداری به مراکز درمانی اختصاص یافته مراجعه می‌کنند و عصر‌ها و شب‌ها به موارد ضروری و اورژانسی پرداخته می‌شود. دلیل ندارد برای بهره‌مندی اقتصادی درمانگاه‌ها و اورژانس‌ها و پزشک‌هایی که فقط عصر‌ها می‌توانند طبابت کنند تمهیداتی بیندیشیم که مردم مجبور باشند عصر و شب به آن‌ها مراجعه کنند.
۵) سلیقه مردم برای انتخاب مطب یا درمانگاه به عنوان پزشک خانواده خود
تجربه عملی در استان فارس نشان داد که تمایل مردم برای ثبت نام و تشکیل پرونده در مطب‌های شخصی و پزشکان تمام وقت با تجربه و حتی جوان به مراتب بیشتر از تمایل برای ثبت نام در درمانگاه‌ها می‌باشد و این ادعا که مطب‌ها خالی شده و درمانگاه‌ها سرریز شده‌اند به هیچ وجه درست نیست. دلیل عمده این تمایل نیز ثابت نبودن و پاره وقت بودن همکاران شاغل در درمانگاه هاست و اساساً مردم‌شناختی از پزشکان اورژانس و درمانگاه به عنوان طبیب خانواده خودشان ندارند. بالعکس یکی از چالش‌های من و بسیاری از همکارانم مراجعه روزانه ده‌ها نفر از بیماران درمانگاه‌های اطراف مطب برای انصراف و ثبت نام و تشکیل پرونده در مطب می‌باشد که به دلیل نداشتن ظرفیت ثبت نام و پر شدن جمعیت شرمنده آن‌ها می‌شویم.
۶) فضای فیزیکی مطب
اکثر قریب به اتفاق مطب‌های شخصی موجود در استان شرایط استقرار پایگاه پزشک خانواده را دارا می‌باشد از طرفی تمامی مراکز قبل از انعقاد قرارداد مورد بازرسی مسئولین نظارت دانشگاه قرار گرفته‌اند. بنابراین نگرانی از کافی نبودن فضای مطب‌ها برای استقرار پزشک خانواده صحت ندارد.
۷) استخدام ماما یا پرستار
در حال حاضر ۹۰ درصد پزشکان خانواده شهری دارای پرستار و یا ماما هستند و به جز درصد کمی که در این رابطه مشکل دارند و آن هم به دلیل کمبود شدید مامای آماده به کار در منطقه می‌باشد مشکل خاصی در این رابطه وجود ندارد. البته در رابطه با نوع قرارداد و نظام مالی در خصوص حق الزحمه دستیار یا ماما پیشنهاد موکد پزشکان خانواده جدا شدن سرانه ماما از پزشک خانواده است و با توجه به وظایف محوله سنگینی که برای دستیار پزشک خانواده پیش بینی شده و همچنین در نظر نگرفتن جایگاه منشی و مسئول پذیرش بیماران در نسخه ۰۲ لازم است که حق الزحمه پیش بینی شده در برنامه برای ماما به منشی و یا مسئول پذیرش مطب تعلق گرفته و سرانه ماما و پرستار جداگانه توسط نظام سلامت محاسبه و به آن‌ها پرداخت شود.
۸) بیمه کارکنان
براساس قوانین کشوری کارفرما موظف به بیمه پرسنل خود می‌باشد و این قانون در گذشته هم وجود داشته است و هزینه‌هایی مانند آب، برق، گاز، بیمه، استهلاک مطب و… نیز در مطب‌ها جاری بوده و ربطی به برنامه پزشک خانواده ندارد. قانونمند شدن روابط کاری بین منشی و پزشک و دستیار و ماما با پزشک یا نظام سلامت مورد حمایت جامعه پزشکی است و این اساساً نقطه ضعف به حساب نمی‌آید؛ ولی هزینه‌های متعلقه باید در هنگام محاسبه سرانه پزشک خانواده به صورت واقعی دیده شود. در خصوص هزینه‌های اولیه و استقرار سخت افزارهای الکترونیکی و تخصیص وام‌های کم بهره در استان فارس در سال اول برنامه اکثر قریب به اتفاق پزشکان خانواده که تمایل داشتند از ۵ میلیون تومان وام با بهره ۴ درصد به آسانی بهره‌مند شده‌اند.
۹) اشتغال پزشکان دولتی در برنامه پزشک خانواده
در خصوص بکارگیری از تمامی ظرفیت‌های موجود پزشکان عمومی منطقه در برنامه پزشک خانواده شهری فارس و براساس آمار رسمی بیش از ۹۰ درصد پزشکان شاغل در مطب‌های خصوصی به علاوه گروهی از پزشکان شاغل در مراکز دولتی، انتظامی و… به صورت نیمه وقت وارد برنامه شده‌اند و در حال حاضر نه تنها پزشک عمومی بیکار و جویای کار در استان وجود ندارد بلکه در حدود ۲۰۰ پزشک عمومی کمبود داریم و این در حالی است که در سه سال گذشته پزشکان زیادی از استان‌های همجوار به فارس مهاجرت داشته‌اند.
بار مراجعات بیماران به پزشک خانواده: البته بالا بودن بار مراجعات بیماران در ماه‌های آغازین برنامه تاحدودی مشکل ساز بود ولی با برقرار شدن فرانشیز ۱۰ درصدی ناچیز این کنترل به خوبی سازماندهی شد و در دو سال گذشته به هیچ وجه در مطب‌ها شاهد هجوم بی‌رویه نبوده‌ایم. براساس آمارگیری انجام شده در شلوغ‌ترین و خلوت‌ترین مطب‌ها میانگین مراجعات در مطب‌های دو شیفته ۳۲ تا ۳۵ نفر بوده که آماری است معقول و معمول و با آمارگیری سالانه بار مراجعات در سال به ۴ نمی‌رسد. این ادعا بار‌ها با سرشماری و کنترل مراجعات به اثبات رسیده و یک ادعای واهی نیست.
۱۰) بیماران اورژانس
مسأله اورژانسی بودن و یا نبودن بیماران در همه جای دنیا وجود دارد و این وظیفه ماست که با حوصله به درد بیماران گوش کنیم و به مسائل غیر مهم دامن نزنیم. بیماران دردمند ولی نعمت ما هستند و وظیفه ما خدمت به همه دردمندان است و خدمت به بیماران چه اورژانسی و چه غیر اورژانسی وظیفه صنفی و اخلاقی ماست.
۱۱) پرداختی‌های بیمه‌ها
گرچه پایبندی بیمه‌ها در پرداخت‌های به موقع در برنامه پزشک خانواده ایده آل نبوده ولی روی هم رفته مطلوب بوده است و هر ماه ۸۰ درصد مطالبات به موقع پرداخت می‌شود. تنها در پرداخت پایش‌های ۲۰ درصد و ضرایب و افزایش‌های سالیانه تأخیرهایی وجود دارد که آن هم به دلیل ناهماهنگی میان ستاد مرکزی پزشک خانواده و وزارت رفاه می‌باشد که در حال حل شدن است. اعلام نشدن سرانه پزشک خانواده در بخشنامه هیات وزیران پیرامون تعرفه‌های خدمات درمانی سال ۱۳۹۳ باعث چالش‌ها و درگیری‌های زیادی در این خصوص شد که امیدواریم با اعلام این مهم در تعرفه‌های سال ۹۴ مشکلات ایجاد شده مرتفع شود.
۱۲) محدودیت پزشکان خانواده در ارائه خدمات
این اشکال و ایراد مربوط به برنامه پزشک خانواده نمی‌باشد و سال هاست در سراسر کشور وجود دارد که سازمان‌های بیمه گر برخی خدمات را منوط به تجویز متخصصان می‌دانند مانند تجویز سی تی اسکن،‌ام آر آی و برخی دارو‌ها و… که سال هاست از درخواست‌های اصلی پزشکان عمومی بوده است که محدودیت‌ها برداشته شود. لازم است خاطر نشان کنیم که در حال حاضر دامنه اختیارات پزشکان خانواده به مراتب از پزشکان عمومی دیگر نقاط کشور که برنامه پزشک خانواده جاری نیست فرا‌تر و گسترده‌تر است!
۱۳) فرهنگ سازی و بحث و جدل پزشک و بیمار
یکی از مشکلات اصلی در استقرار برنامه پزشک خانواده فرهنگ سازی و اصلاح و تغییر ذائقه مردم است و این وظیفه ما پزشکان است که خود اولین گام را برداریم. تغییر فرهنگ و سلیقه مردم و فرهنگ تخصص گرایی که سال هاست در کشور وجود دارد وظیفه همه پزشکان عمومی و خانواده است؛ البته کاری است دشوار ولی شدنی که همت همه ما را می‌طلبد ولی بهتر است همیشه مردم را مقصر ندانیم! کمی با خودمان صادق باشیم. بگذارید یک مثال ملموس بیاوریم:
صادقانه از خودمان می‌پرسم مگر ما همیشه نمی‌گفتیم مردم ما و فرهنگشان هستند که باعث رواج تزریقات بی‌رویه و دریافت پنی سیلین می‌شوند؟!
پس چرا آمار تزریقات و تجویز پنی سیلین در استان فارس و نسخ پزشکان خانواده در این مدت کوتاه به شدت کاهش یافت؟ ایا فرهنگ مردم عوض شد؟ پاسخش را خود بهتر می‌دانیم!
۱۴) اصل ۴۴ و پزشک خانواده
در حال حاضر ۹۰ درصد مطب‌ها و ۱۰۰ درصد درمانگاه‌های خصوصی شیراز وارد طرح پزشک خانواده شده‌اند و اجرای این برنامه هیچ مغایرتی با اصل ۴۴ قانون اساسی ندارد بلکه دقیقاً در‌‌ همان راستاست و بخش خصوصی با تمام ظرفیت می‌تواند اجرای خدمات را عهده دار گردد.
۱۵) بیمه روستایی و برطرف کردن نارضایتی روستائیان
این مورد از موارد استثنایی است که همکارمان درست گفته! بلی باید موارد نارضایتی روستاییان گرامی از طرح بیمه روستایی مرتفع شود برمنکرش لعنت ولی این چه ربطی به اجرای برنامه پزشک خانواده شهری دارد؟
۱۶) هزینه طرح پزشک خانواده
اجرای برنامه پزشک خانواده نه تنها هزینه بر نبوده بلکه با هدفمند کردن هزینه‌ها، استقرار نظام ارجاع و خرید راهبردی خدمات می‌توان بسیاری از ریخت و پاش‌ها و هزینه‌های غیرضروری نظام سلامت را ساماندهی کند. چرا نگران هستیم که بودجه برنامه پزشک خانواده کم می‌آید؟!
براساس آمار رسمی ارائه داده شده با وجود افزایش قیمت دارو و رایگان شدن دارو در سطح یک برنامه پزشک خانواده و افزایش چشمگیر مراجعات در این سطح نسبت به گذشته هزینه دارو در استان فارس در مقایسه با استان‌های همجواری مانند اصفهان افزایش چشمگیر نداشته و کمتر هم بوده است. حقوق پزشکان تنها ۵ درصد هزینه‌ها در بخش درمان می‌باشد پس بهتر است نگران حقوق ناچیز پزشکان خانواده در این رهگذر نباشیم چرا می‌خواهیم با ایجاد جو نبودن بودجه و اعتبار برای پرداخت حقوق پزشکان خانواده خودمان را بترسانیم!؟
۱۷ و ۱۸) فراگیر نشدن برنامه پزشک خانواده در میان همه بیمه‌ها
وارد نشدن سازمان‌هایی مانند شرکت نفت، نیروهای مسلح، بانک‌ها، صدا و سیما و… به برنامه پزشک خانواده دلیل بر نامطلوب بودن برنامه نیست بلکه نشان از نظام بیمار اداری کشور دارد. عدم تمرکز نظام‌های درمانی گوناگون در کشور که مقرر بوده یکپارچه شوند و وجود ردیف بودجه‌های اختصاصی در برخی ادارات و سازمان‌ها برای امر درمان پرسنل خود از دلایل اصلی این موضوع است.
۱۹) محدودیت جغرافیایی در انتخاب پزشک خانواده
عنوان کردن این موضوع که مردم نمی‌توانند پزشک خانواده در هر نقطه شهر را برای خود برگزینند نشان از ناآگاهی همکارمان دارد. از روز اول استقرار برنامه پزشک خانواده شهری در استان محدودیت جغرافیایی و شرط حداکثر فاصله ۱/۵ کیلومتری محل سکونت با پزشک خانواده برداشته شد. با اینکه ما به مردم توصیه می‌کردیم بهتر است که نزد پزشکان محل سکونت خود به عنوان پزشک خانواده ثبت نام کنند ولی مردم مخیر بودند. با گسترش وسایل ارتباط جمعی همگانی و بهره‌مندی اکثریت خانواده‌های شهری از خودرو شخصی دیگر بعد جغرافیایی نمی‌تواند مانعی برای انتخاب پزشک خانواده باشد.
۲۰) ارجاع به متخصص و فوق تخصص
در حال حاضر تمامی ارجاعات به متخصص و فوق تخصص توسط پزشک خانواده صورت می‌گیرد و پزشکان متخصص در صورت نیاز مشاوره و یا ارجاع بیمار به سایر متخصصان و رشته‌های فوق تخصصی تنها می‌توانند در پسخوراند ارجاع مورد نظر را به پزشک خانواده توصیه کنند ولی ارجاع توسط پزشک خانواده صورت می‌گیرد. بنابراین پزشک خانواده در جریان تمامی موارد در ارتباط با بیماران خود قرار می‌گیرد.
۲۱) دندانپزشک خانواده و داروسازان
در خصوص ایجاد دندانپزشک خانواده توسط وزارت بهداشت و درمان اقداماتی در شرف انجام است و این اشکالی در اجرای برنامه پزشک خانواده نمی‌باشد از طرف دیگر تمامی داروخانه‌های فارس به صورت صد درصد با برنامه پزشک خانواده همکاری دارند و براساس اطلاع حاصله از انجمن داروسازان فارس کاملاً از این همکاران راضی و خرسند هستند پس نگران آن‌ها نباشید! آن‌ها خود می‌توانند از حق خود دفاع کنند.
۲۲)
در آخرین بند ایرادات دوست و همکار گرامیمان دلیل تمام نگرانی‌ها و دل مشغولی‌ها نمایان می‌شود. ایشان نگران ارتزاق پزشکان، هزینه‌های ایجاد شده، استمرار درآمد، تغییر شرایط کاری، مشکل شدن درآمد زایی و… هستند. در این خصوص باید اعلام کنم با وجود اینکه سرانه اختصاص یافته به پزشکان خانواده در حال حاضر غیر واقعی و به دور از انصاف است ولی ما هم از این مردمانیم!
متأسفانه به بسیاری از اشکالات ساختاری و اساسی اجرای برنامه پزشک خانواده در مقاله همکارمان اشاره نشده است که اگر بخواهیم وارد آن شویم سخن بیشتر به درازا خواهد کشید. مواردی از جمله: بالا بودن جمعیت تحت پوشش، سرانه غیر واقعی، عدم ارائه گایدلاین‌ها، فراهم نبودن زیرساخت‌های لازم الکترونیک، عدم تجمیع بیمه‌ها، مشخص نکردن جایگاه نمایندگان پزشکان عمومی به عنوان مجریان اصلی طرح در ستادهای اجرایی شهر و کشور، موضوع پزشکان یک شیفت و دو شیفت، پیش بینی نکردن سرانه مستقل برای ماما و بسیاری موارد دیگر در مقاله دوستمان دیده نمی‌شود.
به عنوان یک پزشک خانواده معتقدم که همه ما باید بکوشیم با سعه صدر و صبر و حوصله و در یک تعامل سازنده با مسئولین حوزه سلامت برای استقرار برنامه پزشک خانواده و نظام ارجاع در شهر و دیار خود بکوشیم. امروز بسیاری در انتظار شکست این برنامه هستند. پس بهتر است ما به دست خود آب به آسیاب آن‌ها نریزیم. غبار از چشم بزداییم و با نگاهی روشن به اطراف نظر اندازیم.
دکتر حمید خاکسار– پزشک خانواده شهری شیراز