پزشک امین هم عاقبت به‌خیر نشد/ دکتر مسعود جوزی

حالا که به این‌جا رسیده‌ایم و «طبل توفان از نوا» و «آب‌‌ها از آسیا» افتاده است، باید اعتراف کنم هرگز دلم نمی‌خواست برای فرجام طرح «پزشک امین» چنین تیتری بزنم. الان هم اگر می‌شد با علایم نوشتاری بار عاطفی به این تیتر افزود، مسلماً چیزی از جنس تاثر و تحسر بود نه ذوق‌زدگی که فرضاً یک سازمان دولتی یا نیمه‌دولتی زمین خورده است؛ اگرچه این زمین خوردن در به کرسی نشاندن طرحی باشد که البته کاستی‌های بسیار داشت و بدون هماهنگی با هیچ‌کجا، پله‌های اجرا را دو تا یکی بالا می‌رفت.
زمین خورده است؟ البته هنوز پرده‌های تبلیغاتی این طرح از میدان‌ها و کوی و برزن استان گیلان جمع نشده و هنوز در شعب بیمه‌ای و دفاتر پستی سراسر استان ثبت‌نام بیماران برای ورود به این طرح ادامه دارد و آخرین موضع رسمی سازمان تامین اجتماعی همان اظهارات ۷ بهمن‌ماه سرپرست معاونت درمان آن است که با بیان این‌که «مراحل اولیه‌ی اجرای برنامه‌ی پزشک امین با موفقیت سپری شده» اظهار امیدواری کرده است «با اجرای موفقیت‌آمیز برنامه‌ی مذکور در استان گیلان، زمینه‌ی اجرای آن در دو استان دیگر تا پایان سال فراهم شود». اما کیست نداند در کشوری که برنامه‌ها «قائم به‌فرد» است نه «قائم به‌ذات»، پس از چند هفته بر تخت نشستن مدیر عامل جدید، عدم حمایت رسمی او از طرح پرهیاهوی حاکم پیشین چه معنایی می‌تواند داشته باشد؛ و اخبار غیررسمی درز کرده از ساختمان بزرگ خیابان آزادی نیز همین تحلیل را تایید می‌کند: «آماده‌ایم پزشک امین را در طرح ۰۲ وزارت بهداشت ادغام کنیم.» (یا به‌پای آن قربانی کنیم!)۱
حاصل صرف میلیون‌ها و میلیاردها تومان هزینه و هزاران «نفر- ساعت» وقت کارشناسان و مدیران اجرایی تامین اجتماعی (و البته فعالان صنفی استان!) همان روز ۲۶ دی‌ماه بر باد رفت؛ همان دوشنبه‌ای که معاونت درمان و سایر مدیران ارشد درمانی تامین اجتماعی به رشت آمده بودند تا برای چندمین بار با نمایندگان «شورای هماهنگی انجمن‌های پزشکان عمومی» دور یک میز بنشینند و برای اشکالاتی که فعالان صنفی بر این طرح وارد کرده بودند، چاره‌جویی کنند. ولی شباهنگام که وزیر بهداشت در رسانه‌ی ملی ظاهر شد و با اطمینان کامل از اجرای قریب‌الوقوع نسخه‌ی ۰۲ طرح «پزشک خانواده» در سطح کشور خبر داد، دو طرف مذاکره فهمیدند ورق برگشته و «کشتیبان را سیاستی دگر آمده است». از آن مصاحبه‌ی تلویزیونی تا برکناری مدیر عامل سرکش تامین اجتماعی چهار روز هم فاصله نیافتاد تا معلوم شود معکوسِ تئوری معروف سعید حجاریان، در آن بالا نه «چانه‌زنی» که «فشار» سکه‌ی رایج است و گرهی را که با دست باز نمی‌شود، با دندان می‌شود پاره کرد.
حالا دوباره در نقطه‌ی صفر هستیم. اگر گوش به تبلیغات هر روزه‌ی وزارت بهداشت داشته باشیم، همین امروز و فردا که دو وزیر وقت خالی پیدا کنند و با رییس‌جمهور دور هم بنشینند، طرح «پزشک خانواده» هم در ۲۲ استان کشور اجرا خواهد شد. ولی اگر به تجربیات ۷ سال گذشته ایمان داشته باشیم، روزها و ماه‌ها و سال‌ها می‌آیند و می‌روند و اتفاقی نمی‌افتد، آن هم برای طرحی که اگرچه در اثر شکست‌های پیشین و به‌تاسی از طرح تامین اجتماعی سرانجام جایگاهی برای بخش خصوصی در آن در نظر گرفته‌اند اما با تبدیل مطب پزشکان عمومی به «پایگاه بهداشتی- درمانی» چنان شرح وظایف پیچیده‌ای برای «پزشک خانواده» و تیم ۱۷ نفره‌ی او پیچیده‌اند که حکایت سنگ بزرگی است برای نزدن.
در سه ماه گذشته فعالان صنفی استان در مورد مزایای طرح «پزشک امین» نسبت به طرح‌های مشابه پیشین و بیشتر از آن درباره‌ی نارسایی‌ها و اشکالات ساختاری آن در مطبوعات مختلف نوشتند و بسیار هم نوشتند. بسیاری از آن‌چه در این سه ماه همکاران ما درباره‌ی این طرح نوشتند، نمونه‌ی نقد بی‌طرفانه و کارشناسانه‌ای است که برای قوام و دوام هر طرحی، طراحان و مجریان باید در آرزوی دریافت آن از سوی منتقدان مصلح باشند. اما آن‌چه در نهایت سبب زمین خوردن «پزشک امین» شد معایب آن نبود، چنان‌که مزایای آن نیز نتوانست نجاتش دهد. «پزشک امین» زمین خورد چرا که نه یک طرح کارشناسی خالص برای نجات نظام سلامت، که برآیند دو اراده‌ی متفاوت «کارشناسی» و «سیاسی» بود که تصادفاً در یک نقطه به هم رسیده و هم‌جهت شده بودند. هرچقدر که بدنه‌ی کارشناسی طرح دغدغه‌ی اصلاح مناسبات نابه‌سامان نظام سلامت را داشت، راس سیاسی آن که باید مغایرت‌های قانونی طرح را برطرف و منابع مالی آن را تامین می‌کرد، سوداهای آشکار و پنهان خود را پی می‌گرفت و البته به‌وقت حاجت و بنا به ذات «قدرت»، مقتضیات آن «سیاسی‌کاری»ها را هم به کارشناسان تحمیل می‌کرد. «پزشک امین» زمین خورد چون آلوده به سیاست بود و در میدان منازعات سیاسی به رقیبی باخت که زور سیاسی بیشتر و لابی‌های کارسازتری در پستوهای قدرت داشت؛ بدون آن‌که از این باختن «برد»ی نصیب کسی شده باشد. همین… .
روز اول آشنایی با طرح «پزشک امین» در نشست هم‌اندیشی‌ای که سازمان تامین اجتماعی در دهکده‌ی ساحلی بندر انزلی ترتیب داده بود، به یکی از طراحان آن گفتم طرح خوبی نوشته‌اید اما برای کشوری مثل مالزی که هم منابع مالی‌اش را دارد و هم ثبات سیاسی‌اش را. تجربه‌ی این سه ماه نشان داد که در غیاب این دو عامل (و البته بسترسازی و زیرساخت‌های مناسب فرهنگی- اجتماعی) کارشناسان نظام سلامت برای اصلاح کژی‌های آن چه راه دشواری در پیش دارند. در این میان آن‌چه برای ما بر جا ماند اما بی‌ارج نیست؛ همان روز  و در ادامه‌ی همان دیالوگ افزوده بودم که چه این طرح اجرا بشود و چه نه، با نوشتن آن «ادبیات پزشک خانواده» را قدری پیش برده‌اید. هنوز هم بر این باورم و اعتقاد دارم همان‌طور که نسخه‌ی ۰۲ طرح «پزشک خانواده»ی وزارت بهداشت از روی طرح تامین اجتماعی نوشته شد، هر زمان که همه‌ی شرایط آرمانی برای اجرای نظام ارجاع و پزشک خانواده فراهم شود، آن طرح آرمانی را هم باید با نگاه به آن و البته نقدهای پزشکان عمومی گیلان بر آن بنویسند.

۱٫ پس از نوشته شدن این مقاله و در روز ۲۴ بهمن‌ماه معاون رفاه اجتماعی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در گفت‌وگویی با ایسنا ضمن اعلام ادغام طرح «پزشک امین» صندوق تامین اجتماعی در طرح «پزشک خانواده»ی وزارت بهداشت، گفت: «استان گیلان که در طرح پزشک امین تامین اجتماعی به‌عنوان استان پایلوت انتخاب شده بود، به جمع سه استان پایلوت طرح «پزشک خانواده»ی وزارت بهداشت می‌پیوندد.

– این مقاله با تغییرات اندکی در ماهنامه‌ی «پزشکان گیل» و هفته‌نامه‌ی «سپید» منتشر شده است.